Rối loạn giấc ngủ là những biểu hiện rất thường gặp trong y khoa nói chung và trong tâm thần học nói riêng. Rối loạn giấc ngủ có thể gây trở ngại nghiêm trọng cho các hoạt động bình thường về thể chất, tinh thần, xã hội và ảnh hưởng lớn đến cảm xúc.

Nhóm 1: Bao gồm những rối loạn liên quan đến chất lượng, số lượng và thời điểm khác nhau của giấc ngủ.

Nhóm 2: Bao gồm những hiện tượng bất thường xảy ra trong giấc ngủ.

2.1. Mất ngủ

Mất ngủ là một than phiền chủ quan của người mắc về giấc ngủ: ngủ không đủ thời gian, chất lượng giấc ngủ không tốt, nghĩa là khi ngủ dậy người ta vẫn cảm thấy sức khỏe thể chất và tinh thần không hồi phục, cảm giác uể oải, mệt mỏi, còn buồn ngủ. Tùy từng trường hợp có thể biểu hiện bởi tình trạng khó đi vào giấc ngủ, thức giấc nhiều lần trong đêm, thức dậy sớm hoặc có thể có cảm giác thiếu ngủ hoàn toàn. Tỷ lệ mất ngủ chiếm khoảng 10 - 15% trong dân số, trong đó mất ngủ tạm thời thường gặp nhất. Tỷ lệ mất ngủ tăng dần theo tuổi và tỷ lệ nữ gấp đôi nam.

Mất ngủ tạm thời

Xuất hiện vài đêm hoặc trong thời gian ngắn một vài tuần, ở những người bình thường. Mất ngủ tạm thời là rối loạn hay gặp nhất chiếm 30 đến 40% dân số.

Mất ngủ thứ phát do bệnh tâm thần hay bệnh thực thể gây ra

Nguyên nhân bệnh tâm thần: Tất cả những rối loạn tâm thần đều có thể đưa đến mất ngủ, từ 30 đến 60% trường hợp mất ngủ có nguyên nhân từ các rối loạn tâm thần.

• Rối loạn trầm cảm: mất ngủ vào sáng sớm, nghĩa là dậy vào lúc 3 - 4 giờ sáng.
• Rối loạn lo âu: Khó đi vào giai đoạn ru giấc ngủ.
• Mất ngủ hoàn toàn do cơn hưng cảm, trạng thái hoang tưởng, lú lẫn: rối loạn chu kỳ thức - ngủ và thường đưa đến tình trạng kích động ban đêm.
• Mất ngủ mãn tính: Rối loạn nhân cách, nghiện ngập thường dẫn đến tình trạng mất ngủ mãn tính

Nguyên nhân thực thể: rất nhiều bệnh có thể đưa đến tình trạng mất ngủ, đặc biệt là những bệnh lý sau:

• Các chứng đau cấp và mãn tính, ví dụ: Đau trong bệnh viêm khớp thường tăng vào ban đêm...
• Các bệnh đường tiêu hóa: Loét dạ dày tá tràng
• Các bệnh tiết niệu: U tiền liệt tuyến, tiểu gắt, tiểu buốt...
• Các bệnh nội tiết: Tiểu đường, cường giáp...
• Các bệnh tim mạch, hô hấp: Viêm phế quản, hen suyễn...
• Các bệnh thần kinh: Bệnh Parkinson, Alzheimer, tai biến mạch máu não...

Nguyên nhân do thuốc và những chất kích thích:

• Lạm dụng chất kích thích: Cafe, thuốc lá, amphetamine, cocaine...
• Lạm dụng rượu gây ra tình trạng dễ vào trạng thái ru ngủ nhưng sẽ giảm thời gian ngủ sâu, thức dậy sớm và không hồi phục sau khi thức dậy.
• Một số thuốc như: Theophylline, Corticoid, thuốc chống trầm cảm tác dụng kích thích, các thuốc ngủ dùng trong thời gian dài.

Mất ngủ mạn tính tiên phát

Loại mất ngủ này tập hợp phần lớn những trường hợp mất ngủ mà không thấy bất cứ nguyên nhân cụ thể về bệnh tâm thần hay bệnh thực thể nào. Biểu hiện duy nhất là mất ngủ. Người ta phân biệt ra những loại sau:

• Mất ngủ vô căn tiến triển từ tuổi ấu thơ: Mguyên nhân từ những sự kiện xảy ra trong ngày mà trẻ chứng kiến gây ra.
• Mất ngủ tâm sinh lý là những trường hợp mất ngủ được hình thành từ việc lặp đi lặp lại do nguyên nhân tâm lý sợ giấc ngủ. Ví dụ: giấc mơ hoặc ảo giác khiến người bệnh né tránh giấc ngủ.

2.2. Rối loạn tỉnh táo và ngủ nhiều

Rối loạn này liên quan đến số lượng và chất lượng của trạng thái tỉnh táo trong ngày, biểu hiện: Ngủ nhiều, buồn ngủ, ngủ gà ngủ gật trong ngày. Trái ngược với mất ngủ, những rối loạn tỉnh táo này thường không được nhận biết và không được quan tâm đến, gây khó khăn trong việc chẩn đoán và điều trị cũng như sự xáo trộn cấu trúc của giấc ngủ thường không được người bệnh nhận ra.

Hội chứng ngưng thở trong giấc ngủ

Trong lúc ngủ, bệnh nhân ngưng thở vài phút, hiện tượng này lặp lại khoảng 5 lần trong 1 giờ. Trước lúc ngưng thở, bệnh nhân ngáy lớn lên rồi ngưng thở, lặp đi lặp lại, sau đó là giấc ngủ rất ngắn. Bệnh nhân thường không nhận biết được, tiếp theo bệnh nhân thở lại một cách rất ồn ào. Những trường hợp này có biểu hiện đi tiểu nhiều trong đêm, có ác mộng, đau đầu. Trong ngày ngủ gà ngủ gật, mệt mỏi, mất tập trung, quên, lo lắng...Bệnh thường gặp ở những người nam giới trên 50 tuổi, dư trọng lượng.

Ngủ nhiều do thiếu ngủ

Sự thiếu ngủ thường liên quan đến những người làm việc quá nhiều, làm việc ban đêm, trực gác, người thân bị bệnh, mới sinh con... Người bệnh có biểu hiện: ngủ li bì khó thức dậy, ngủ gật trong ngày, giảm hiệu suất làm việc, khó tập trung chú ý, bồn chồn dễ cáu giận, mệt mỏi.

Ngủ nhiều do thuốc

Một số thuốc trong các chỉ định y khoa có thể dẫn đến tình trạng ngủ nhiều như các thuốc: thuốc hướng thần, thuốc ngủ, thuốc giải lo âu có thời gian bán hủy dài, thuốc chống trầm cảm, thuốc chống loạn thần, thuốc điều chỉnh khí sắc, thuốc chống động kinh, thuốc kháng dị ứng, thuốc giãn cơ...

Chứng ngủ rũ

Thường gặp ở nam giới bắt đầu ở tuổi vị thành niên, có 4 triệu chứng phối hợp sau:

• Những cơn ngủ gà trong ngày, thường xảy ra cùng một thời điểm đối với mỗi người bệnh và những cơn ngủ rũ bất ngờ xuất hiện, không thể cưỡng lại được.
• Những cơn mất trương lực cơ bất chợt kéo dài trong một thời gian ngắn, sự giãn trương lực cơ này có thể toàn thân hoặc có thể khu trú ở một vài cơ quan như: gục đầu, khụy gối... thường xảy đến khi có xúc động.
• Ảo giác thị giác, thính giác xảy đến trong giai đoạn ru giấc ngủ gây hoảng sợ.
• Biểu hiện liệt trong giấc ngủ đặc trưng bởi sự mất hoàn toàn mọi cử động cơ bắp, không thể hít thở với biên độ bình thường, hiện tượng này xảy ra vào lúc tỉnh giấc.

Ngủ nhiều vô căn

Biểu hiện một giấc ngủ ban đêm dài bất bình thường, rất khó khăn để thức dậy vào buổi sáng, xuất hiện những cơn ngủ gà ban ngày. Khác với những dạng rối loạn ngủ nhiều khác, bệnh nhân có thể cưỡng lại được cơn buồn ngủ. Sau giấc ngủ ban đêm và giấc ngủ trưa, bệnh nhân không phục hồi được sức khỏe. Rối loạn này bắt đầu ở tuổi vị thành niên hay tuổi trưởng thành.

Những cử động chu kỳ của tứ chi và hội chứng chân không nghỉ

• Những cử động chu kỳ của tứ chi: xảy ra trong đêm vào lúc sắp thức giấc, biểu hiện bằng các cử động trong vài giây, xuất hiện theo chu kỳ cứ 30 giây 1 lần, chủ yếu xuất hiện ở chi dưới, phối hợp với cử động duỗi ngón và gấp mu bàn chân, đôi khi phối hợp với gấp gối. Người bệnh không cảm thấy hồi phục sau khi thức dậy, mất ngủ ban đêm và cảm thấy mỏi 2 chi dưới. Những cử động này gia tăng theo tuổi và có thể kèm theo cơn ngủ rũ, hội chứng ngưng thở trong giấc ngủ. Thường hay xuất hiện ở những bệnh nhân dùng thuốc chống trầm cảm.
• Hội chứng chân không nghỉ: xuất hiện buổi tối, nhất là khi nằm ngủ. Những dị cảm khó chịu như: cảm giác kiến bò, bỏng rát 2 chi dưới... giảm bớt khi có cử động, điều này dẫn đến khó đi vào giai đoạn ru giấc ngủ. Thường xuất hiện vào khoảng tuổi 30 và xuất hiện vào 3 tháng cuối của thai kỳ trên những bệnh nhân điều trị thuốc chống trầm cảm.

2.3. Những rối loạn nhịp sinh học ngày đêm

Hội chứng pha sớm

Đặc trưng bởi giai đoạn ru giấc ngủ và thức dậy xảy ra sớm. Người bệnh thức dậy vào khoảng 2-3 giờ sáng, điều này dẫn đến nhu cầu ngủ sớm vào buổi chiều. Rối loạn này thường thấy ở người lớn tuổi.

Hội chứng nhịp ngày đêm dài

Hiện tượng nhịp ngày đêm dài hơn 24 giờ với 1 sự khác biệt về thời gian ngủ khoảng 1 giờ mỗi ngày dẫn đến hiện tượng giai đoạn ru giấc ngủ ngày càng trễ. Ta có thể gặp những trường hợp mất ngủ cả đêm và trạng thái ngủ gà ban ngày.

Hội chứng pha trễ

Đặc trưng bởi giai đoạn ru vào giấc ngủ trễ, nếu phải dậy sớm để đi làm thì người bệnh sẽ ngủ gà vào buổi sáng.

Thay đổi múi giờ

Hiện tượng mất ngủ xảy ra khi di chuyển sang những múi giờ khác nhau. Đầu tiên là mất ngủ giai đoạn ru ngủ khi di chuyển về phía đông và thức dậy sớm khi di chuyển vế phía tây, kết hợp với mệt mỏi, ngủ gà, đôi khi có sự rối loạn khí sắc. Rối loạn này kéo dài trong khoảng 1 tuần.

2.4. Những hiện tượng bất thường xảy đến trong giấc ngủ

Các rối loạn khi thức giấc

• Trạng thái say: Chủ yếu ở trẻ em và thanh thiếu niên, là tỉnh giấc ban trong trạng thái u ám, đôi khi bị rối loạn định hướng không gian thời gian, có những hành vi không phù hợp. Tình trạng lú lẫn này càng nặng khi xuất hiện vào lúc đầu giấc ngủ, thường người ta không nhớ gì, có thể kết hợp với rối loạn ngủ nhiều vô căn.
• Miên hành: thường xảy ra ở trẻ em, hiếm khi ở người trưởng thành.
• Những cơn hoảng loạn ban đêm: Xuất hiện đầu đêm, hú hét lên ú ớ, rối loạn thần kinh thực vật, tim đập nhanh, thở mạnh, toát mồ hôi...không tỉnh dậy và quên không nhớ gì khi thức dậy.

Các rối loạn khi chuyển từ thức sang ngủ

• Giật mình: 60% dân số có cơn giật mình xuất hiện trong giai đoạn ru giấc ngủ, nhiều khi gây khó chịu, những cơn co cơ bất ngờ toàn thân hay một phần cơ thể.
• Nói trong lúc ngủ: Nói hoặc đôi khi là những câu đối thoại, hoàn toàn lành tính không cần điều trị.
• Co cứng chi dưới khi ngủ: Cơn co cứng cơ, rất đau đớn ở bắp chân và ở bàn chân làm gián đoạn giấc ngủ, thường xảy ra ở phụ nữ có thai hoặc phụ nữ lớn tuổi.

Các rối loạn trong giấc ngủ nghịch thường

• Ác mộng: Giấc mơ hãi hùng làm tỉnh giấc, còn nhớ những cảnh trong mơ nhưng không hoảng loạn ban đêm, sự lo sợ có thể cản trở người mơ ngủ lại.
• Liệt khi ngủ: Xuất hiện vào lúc thức giấc ban đêm, hiện tượng mất trương lực cơ trong vài giây khiến người bệnh không thể cử động được.
• Rối loạn cương cứng trong khi ngủ: Đau đớn xuất hiện lúc tỉnh giấc kèm theo sự cương cứng dương vật.
• Rối loạn hành vi trong giấc ngủ nghịch thường: Thường thấy ở nam giới trên 50 tuổi vì sự thiếu giai đoạn mất trương lực cơ sinh lý trong giai đoạn giấc ngủ nghịch thường, người bệnh sống và hành động cùng với giấc mơ của họ. Những hành động phức tạp, có khi là những hành động tấn công nguy hiểm.
• Rối loạn trong giai đoạn giấc ngủ nông: chứng nghiến răng đặc trưng bởi sự co những cơ nhai làm cho răng bị mòn đi.